KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ

 

Nauczyciele szkół średnich Komisji Edukacji Narodowej / Irena Szybiak ; Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki, Zakład Dziejów Oświaty. Wrocław [etc.] : Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1980.

„W ciągu dwudziestoletniej działalności Komisji Edukacji Narodowej został zapoczątkowany w Polsce proces powstawania zawodu nauczycielskiego. U jego podstaw leżało wyemancypowanie nauczycieli spod władzy duchownej i związane z tym oddzielenie zawodu pedagoga od posłannictwa religijnego. Dokonało się wówczas podporządkowanie nauczycieli świeckiej władzy państwowej. (…)”.

Fragment Zakończenia, s. 176

 

 

 

 

 

 

Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794 : pierwszy urząd wychowania w Polsce / Mieczysława Mitera-Dobrowolska. Warszawa : Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1966.

„Praca niniejsza, będąca próbą zwięzłego zarysu popularnonaukowego dziejów pierwszego urzędu wychowania narodowego w Polsce, powstała z inicjatywy prof. dr Łukasza Kurdybachy, kierownika Pracowni Dziejów Oświaty PAN w Warszawie. Celem jej jest przyczynienie się do spopularyzowania tej ciekawej karty naszych dziejów w przededniu dwusetnej rocznicy powołania do życia Komisji Edukacji Narodowej”.

Fragment Wstępu, s. 9

 

 

 

 

 

 

Plan reformy nauczania elementarnego : odpowiedź na apel Stanisława Augusta Poniatowskiego, skierowany w 1775 roku do wybitniejszych uczonych Europy / Jan Aleksy Borrelly ; z jęz. fr. przeł. i koment. oprac. Lucjan Grobelak ; wstępem opatrzył Łukasz Kurdybacha. Warszawa : Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1973.

„Powstanie w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, zasługującej w pełni na nazwę pierwszej w Europie świeckiej, państwowej władzy oświatowej, było skutkiem nie tyle kasaty zakonu jezuitów, ale raczej wynikiem pojawiających się na ziemiach polskich elementów systemu kapitalistycznego. Jego zwolennicy dostrzegli już pod koniec pierwszej połowy XVIII w., że działające szkolnictwo kościelne wpływa hamująco na próby realizacji programu koniecznych reform politycznych, społecznych i gospodarczych, których przeprowadzenia domagały się postępowe koła polityczne, współdziałające ze stronnictwem Czartoryskich. Z tych kół wychodziły też żądania reformy przestarzałych programów nauczania, nastawionych głównie na szerzenie w społeczeństwie wiedzy filozoficzno-retorycznej, podczas gdy zacofane życie gospodarcze wymagało wiedzy matematyczno-przyrodniczej, użytecznej zarówno dla rozbudowy przemysłu manufakturowego, jak i dla zmodernizowania przestarzałej agronomii. (…)”.

Fragment rozdziału I,

Łukasz Kurdybacha, Powstanie i główne kierunki działalności Komisji Edukacji Narodowej, s. 5

 

 

 

Instrukcje dla wizytatorów generalnych szkół Komisji Edukacji Narodowej 1774-1794 / oprac. Kalina Bartnicka, Irena Szybiak. Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.

„Instrukcje dla wizytatorów generalnych były programami wizytacji dokonywanych na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej w podległych jej szkołach. Pochodziły w początkach działalności Komisji od niej samej, w latach późniejszych – od szkół głównych. W tomie VII Archiwum Dziejów Oświaty publikujemy instrukcje dla wizytatorów z lat 1774-1794 oraz niektóre materiały towarzyszące powstawaniu tych dokumentów obrazujące tryb ich powstawania, uzgadnianie zleceń dla wizytatorów między Komisją i obydwiema szkołami głównymi (…)”.

Fragment Wstępu, s. V

 

 

 

 

 

Reforma programu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej : wybór tekstów / Janina Lubieniecka. Warszawa : Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1962.

„Mianowana przez Sejm w roku 1773 Komisja Edukacji Narodowej stanęła przed trudnym i odpowiedzialnym zadaniem: po rozwiązaniu zakonu jezuitów i pozbawieniu go wpływu na politykę oświatową kraj oczekiwał nowej, świeckiej władzy szkolnej całkowitej zmiany kierunku wychowania młodzieży. Zreformowana szkoła miała być oparta na nowym programie odpowiadającym potrzebom społeczeństwa wkraczającego w fazę nowych stosunków społecznych, kształtujących się w ostatnim trzydziestoleciu XVIII wieku pod wpływem fizjokratycznego ruchu polskiego i postępowej filozofii Oświecenia. (…)”.

Fragment Wstępu, s. 5

 

 

 

 

 

U podstaw wielkiej reformy : karta z dziejów Komisji Edukacji Narodowej / Władysław Maria Grabski. Łódź : Wydaw. Łódzkie, 1984.

„(… ) Decyzja o utworzeniu KEN z 14 października 1773 r. była więc ogniwem w procesie, w którym na podkreślenie zasługuje tworzenie się świadomości narodowej, pojmowanej w sposób konkretny, czynny i dynamiczny. Jej kształt nowożytny legł u podstaw idei polskiej państwowości. Studiując dzieła Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Konarskiego poznajemy, jak w sposób umiejętny łączył się, zbliżony do ekonomicznych realiów wieku Oświecenia, rozwinięty pierwiastek monarchistyczny z republikańskim (silna władza plus szeroko rozwinięta samorządność) i jak wiele z przetworzenia tych myśli wniosła KEN do swojego programu (…)”.

Fragment Przedmowy, s. 6

 

 

 

 

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych / Janina Lubieniecka. Warszawa : Nasza Księgarnia, 1960.

„(…) Przedstawiona w ten sposób w grubszym zarysie historia działalności Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, oparta na dostępnych nam dziś, bardzo ograniczonych materiałach źródłowych, nie pretenduje do wyczerpania całości zagadnienia. Pominęłam w niej świadomie szczegółowsze omówienie programu szkół parafialnych, omawiając tylko marginesowo prace Towarzystwa nad elementarzem i podręcznikiem dla nauczycieli szkół wiejskich. (…) ograniczając się przeważnie do programów i podręczników dla szkół średnich, pominęłam, również niektóre dziedziny działalności Towarzystwa, nie analizując w całości „Ustaw” ani pracy wizytacyjnej członków Towarzystwa. (…)”.

Fragment Przedmowy, s. 12

 

 

 

 

Komisja Edukacji Narodowej : zarys działalności, wybór materiałów źródłowych / Renata Dutkowa.

Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.

„Komisja Edukacji Narodowej budzi nieustanne zainteresowanie zarówno historyków jak i szerszych kręgów społeczeństwa uwrażliwionych na przeszłość ojczystej kultury. Głębokie przeobrażenia, dokonane przez Komisję w tragicznej epoce rozbiorów, wywołały oddźwięk niezwykle szeroki: nie było pokolenia, które pozostałoby obojętne wobec jej osiągnięć. Każda generacja dokonywała nie tylko ustaleń coraz to nowych faktów, ale i własnych ocen w przekonaniu, że oddziaływanie Komisji wywarło w dziejach kultury narodowej wpływ głęboki, nie tylko kształtujący współczesne sobie młode pokolenie, ale kładący również trwałe podstawy pod rozwój wychowania nowoczesnego (…).”

 

Fragment Wstępu, s. 5

 

 

 

Droga do Komisji Edukacji Narodowej : wybór materiałów literackich / oprac. Alina Czerwińska ; oprac. graf. Anna Stylo-Ginter. Warszawa : Nasza Księgarnia, 1973.

 

„(…) Tom ten wyłonił się z większej całości pod nazwą „Szkoła w literaturze”, pomyślanej jako przekrój przez stulecia od czasów możliwie dawnych do chwili obecnej. Realizacja pomysłu tak szeroko zakrojonego odpowiednio rozciągała się w czasie, wobec czego powstała myśl spożytkowania materiałów już zebranych, a okazję do tego stworzyła 200-setna rocznica Komisji Edukacji Narodowej. Okoliczność ta spowodowała zmianę pierwotnego zamysłu. Wydzielony został wiek XVIII, a jeśli chodzi o zakres problematyki, nastąpić musiała rezygnacja z przedstawienia możliwie pełnego obrazu szkoły. Dokonana została odpowiednia selekcja materiału pod kątem Komisji, świadomie pominięto zagadnienia edukacji w Polsce XVIII wieku interesujące i niebagatelne, wykraczające jednak poza problematykę Komisji. Treściową zawartość tak pomyślanego tomu oddaje tytuł – „Droga do Komisji Edukacji Narodowej” (…).

Fragment Słowa Wstępnego, s. 5

 

 

 

 

Studia pedagogiczne. T. 3 / red. Bogdan Suchodolski.

Wrocław : Zakład im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN, 1956.

„(…) Tak na przykład dzieje Komisji Edukacji Narodowej to dzieje działalności organizacyjnej, administracyjnej, programowej itd., a zarazem dzieje określonych poglądów, wyrażających się i realizujących się w tej działalności (…)”.

Fragment rozdziału I B. Suchodolski, Początki pedagogiki jako nauki,  s. 6

 

 

 

 

 

Studia pedagogiczne. T. 2 / red. Bogdan Suchodolski.

Wrocław : Zakład im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN, 1955.

„(…) KEN to pierwsze w Polsce i Europie ministerstwo oświaty o charakterze kolegialnym, o pełnej niezależności prawno-administracyjnej i finansowej, odpowiedzialne jedynie przed sejmem Rzeczypospolitej. Owo pierwsze ministerstwo oświaty opracowało tez pierwszy w Europie pełny kodeks szklony, w którym zwarło organizację władz administracji szkolnej, nadzoru pedagogicznego, organizację szkół wraz z programem nauczania, wskazaniami pedagogicznymi i dydaktycznymi, pragmatyką nauczycielską i przepisami administracyjnymi. Kodeks ten nosił nazwę „Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane”. Po rocznej próbie kodeks zaczął obowiązywać w 1783 roku (…)”.

 

Fragment rozdziału 9, Stefan Truchim, Uwagi na marginesie genezy organizacji administracji szkolnej i nadzoru pedagogicznego z czasów Komisji Edukacji Narodowej, s. 354

 

 

 

Działalność Komisji Edukacji Narodowej w województwie podlaskim : 1773-1794 / Danuta Teofilewicz. Warszawa : Państwowe Wydaw. Naukowe, 1971.

„(…) W woj. podlaskim przed powstaniem KEN była tylko jedna szkoła o charakterze szkoły średniej – to kolegium jezuickie w Drohiczynie, przekształcone w 1773 r. na szkołę pijarską, podległą KEN. (…) Należy więc uznać, że powstanie dwu szkół średnich na Podlasiu: w latach 1773-1774 w Węgrowie ks.ks komunistów i w 1777 r. Zgromadzenia Akademickiego w Białymstoku – było dużym osiągnięciem KEN. Jeszcze bardziej uwidacznia się wzrost ilościowy szkół, gdy pod uwagę weźmiemy szkoły parafialne. Mamy pewne podstawy przypuszczać, że przed rokiem 1773 mogło być na terenie woj. podlaskiego kilkanaście szkółek parafialnych. W latach 1773-1794 było tych szkółek przeszło 50. Choć nie istniały wszystkie one w ciągu całego 20-lecia działalności KEN, ale nawet najkrótsza działalność szkółki parafialnej miała dodatnie znaczenie dla ogólnego stanu szkolnictwa na Podlasiu. (…)”.

Fragment rozdziału X, Osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej w województwie podlaskim, s. 165

 

 

 

Nauczanie geografii w okresie Komisji Edukacji Narodowej / Stanisław Lipko.

Warszawa : Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1973.

„(…) Działalność Komisji Edukacji Narodowej otwarła nową erę w dziejach szkolnictwa polskiego. Na wezwanie KEN szereg wybitnych przedstawicieli polskiego, a nawet francuskiego oświecenia, przesłało projekty organizacji szkolnictwa, jak również projekty programów nauczania. We wszystkich projektach geografia figuruje w rozmaitym wymiarze godzin, w rozmaitych klasach i pod rozmaitymi nazwami, ale już jako przedmiot samodzielny. Mamy jednak wypadki, kiedy projektodawca odsuwa geografię na plan laszy. Są to jakby reminiscencje jezuickich eruditiones (…)”.

Fragment Rozdziału III Geografia w planach i programach szkolnych, s. 115

 

 

 

 

Działalność oświatowa Ignacego Potockiego / Bożenna Michalik ; Polska Akademia Nauk. Komitet Nauk Pedagogicznych. Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979.

„Działalność oświatowa Ignacego Potockiego była nierozdzielnie związana ze wszystkimi pionierskimi poczynaniami Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W ciągu dwudziestu lat działalności państwowej zwierzchniej władzy szkolnej marszałek litewski były inicjatorem wielu z tych poczynań. Trzeba zaznaczyć, iż Potocki formułując swoje poglądy pedagogiczne czy też proponując określony program nauczania przeznaczał go głównie dla młodzieży szlacheckiej. (…). Z biegiem czasu, w wyniku radykalizacji poglądów, Potocki również zaczął dostrzegać potrzebę krzewienia oświaty wśród warstw niższych. Na zagadnienie to patrzył jednak jak większość oświeconych ludzi jego epoki. (…)”.

Fragment Zakończenia s. 213

 

 

 

 

Dzieje oświaty polskiej. T. 1, Do roku 1795 / Ryszard Wroczyński.

Warszawa : "Żak", 1996.

„Wszystkie te elementy składają się na pojęcie szkoły staropolskiej. Na nich wyrosła wielka reforma Komisji Edukacji Narodowej, której twórcy usiłowali pieczołowicie wykorzystać i umocnić najlepsze nasze tradycje szkolne, „do swojej czerstwości” przywrócić „starodawne […] około szkół krajowych rozrządzenia i nadane […] nauczycielom przywileje”. W tym stwierdzeniu wyraziła się również zapewne obrona przed zarzutami konserwatywnej opinii szlacheckiej o obcych polskim tradycjom wychowawczym wzorach lansowanych przez twórców reformy, komisarzy Komisji Edukacji Narodowej, i o ich uległości wobec wolnomyślnej filozofii Oświecenia. Przede wszystkim jednak wyraziła się troska o wykorzystanie w nowej organizacji szkolnej najlepszej spuścizny wychowawczej (…)”.

 

Fragment rozdziału VIII Reforma szkolna Komisji Edukacji Narodowej, s. 256

 

 

 

Prekursorzy idei Komisji Edukacji Narodowej / Władysław Maria Grabski.

Warszawa : Wydaw. WSP TWP, 2000.

„(…) Praca niniejsza jest jedną z kilkunastu prac na temat dziejów KEN, które podkreślają nadrzędność autorytetów szkół wyższych kościoła i państwa nad wszystkimi systemami wychowania i kształcenia w Europie. Stąd nie omawiam szczegółowo literatury traktującej o jej genezie a koncentruje uwagę na dziejach związków między planami ratowania państwa polskiego, zmieniającego swą kulturową i społeczną treść sposobu życia, twórczości i tożsamości, różnie pojmowanego narodu „ludzi dobrze urodzonych”, a więc szlachty i magnatów, „narodu posesjonatów, czasami utożsamianymi z dziedzicami „ojczyzny – ojcowizny” i wreszcie dostrzeganego w projektach przyszłych rozwiązań dziejowych „narodu -ludu” (…)”.

Fragment Wstępu, s. 8

 

 

 

 

Spuścizna Komisji Edukacji Narodowej w dziedzinie wychowania fizycznego : materiały Ogólnopolskiego Sympozjum zorganizowanego z okazji 200 Rocznicy Powstania Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 6-7.XII.1973 r / [red. nauk. Kajetan Hądzelek, Ryszard Wroczyński].

Warszawa : "Sport i Turystyka", 1978.

„(…) Spuścizna Komisji Edukacji Narodowej w dziedzinie wychowania fizycznego, jak się okazuje, jest bogata i niezwykle cenna. Dowodzą tego drukowane w niniejszej książce referaty, których autorzy ukazują różne strony wielkiego dzieła Komisji, mającego na celu zapewnienie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju młodemu pokoleniu Polski końca XVIII wieku (…)”.

Fragment Słowa wstępnego autorstwa prof. dr hab. Romana Trześniowskiego,  s. 9

 

 

 

 

 

Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej / Kalina Bartnicka ; [Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku]. - Wyd. 2. -

Warszawa : "Żak", 1998.

„Utworzenie przed dwustu laty Komisji Edukacji Narodowej było dziełem najświatlejszych umysłów w kraju, dowodem ich patriotyzmu i troski obywatelskiej o Rzeczpospolitą. W ciężkiej sytuacji politycznej państwa, w obliczu zagrożenia jego suwerenności, w chwili gdy mocarstwa ościenne dokonywały grabieży ziem polskich – Rzeczpospolita nie miała sił, by się temu sprzeciwić i obronić. Oczy mężów stanu zwróciły się wówczas na młode pokolenie. W radyklanej odmianie wychowania młodzieży dostrzeżono możliwość zaradzenia złu i odbudowy zagrożonego bytu państwowego. Młodzież to przyszli obywatele kraju, należało więc tak pokierować ich wychowaniem, by nie dopuścili w przyszłości do jego dalszego upadku, żeby odbudowali państwo i umieli go bronić, gdy zajdzie ku temu potrzeba. Ten cel przyświecał powołaniu do życia Komisji Edukacji Narodowej (…)”.

Fragment Wstępu, s. 7

 

 

 

Zarys historii wychowania / Kalina Bartnicka, Irena Szybiak.

Warszawa : Wydaw. Akademickie "Żak" ; Pułtusk : Wyższa Szkoła Humanistyczna, 2001.

„(…) Komisja stworzyła nowoczesną, jednolitą strukturę szkolną, nadzór pedagogiczny i organizacyjny, opracowała nowoczesne programy nauczania wraz z podręcznikami. Powołała, opatrzony prawami i obowiązkami, stan akademicki, czyli godziwie wynagradzaną nauczycielską grupę zawodową, do której kwalifikowało określone wykształcenie i praca w szkole średniej lub wyższej. Nadała wysoki prestiż społeczny, obywatelski i naukowy zawodowi nauczycielskiemu (…)”.

Fragment rozdziału V „Reforma edukacji w Polsce XVIII w.” s. 136

 

 

Oprac. A. Wesołowska